સાપની અંદર ઝેર ક્યાંથી આવે છે અને સાપ તેને ક્યાં સ્ટોર કરે છે ?

ઇન્ડિયન કોબ્રા અને ઇન્ડિયન કોમન ક્રેટ એ બે ભારતના સૌથી ઝેરી સાપ છે. સાપ કરડવાથી થતા મૃત્યુ પૈકી એક તૃતીયાંશ મૃત્યુ આ બેના કરડવાથી થાય છે.

સાપનું ઝેર વાસ્તવમાં તેની લાળગ્રંથિઓમાંથી વિકસ્યું છે. સામાન્ય રીતે લાળ ખોરાક પચાવવામાં મદદ કરનાર એંજાઈમથી ભરેલી હોય છે. જો કે, સાપે ધીમે ધીમે તેમની લાળમાં એવા ઝેરી એંજાઈમ વિકસાવ્યા જે શિકારને પકડવામાં અસરકારક સાબિત થયા.

બેંગોર યુનિવર્સિટી (Bangor University) ના વૈજ્ઞાનિકોએ કિંગ કોબ્રાના સમગ્ર જીનોમનો અભ્યાસ કર્યો તો જાણવા મળ્યું છે કે તેમના ઝેરમાં જોવા મળતા ઝેરી તત્વો સામાન્ય પ્રોટીન કરતા થોડા અલગ છે. નિષ્ણાતોના મતે, જેમ જેમ શિકારમાં સાપના ઝેરથી બચવાની ક્ષમતા વિકસિત થઈ અથવા રોગપ્રતિકારક શક્તિ બની ગઈ, તેમ સાપની અંદર જોવા મળતું ઝેર પણ વિકસિત થયું. હવે તેમના ઝેરમાં 50 થી 100 પ્રકારના અલગ અલગ પ્રોટીનનું ખતરનાક મિશ્રણ હોય છે, જેમાં પોલિપેપ્ટાઈડ્સ જેવા એસિડનો સમાવેશ થાય છે.

ઝેરી સાપોના જડબાના ઉપરના ભાગમાં બંને બાજુ ઝેરી ગ્રંથિઓ હોય છે. આ ગ્રંથિઓમાંથી ઝેર સાપના જડબામાં આવે છે. જ્યારે સાપ શિકાર અથવા કોઈ માણસને કરડે છે, ત્યારે તે તેના વિષદંત દ્વારા તેના શરીરમાં ઝેર છોડે છે. પ્રજાતિ અનુસાર સાપમાં ગ્રંથિઓનું કદ અલગ અલગ હોય છે.

સાંપના અનેક પ્રકારો હોય છે, જે તેમની લાક્ષણિકતાઓ અને પરિવારો પર આધારિત હોય છે. અહીં મુખ્ય સાંપના કેટલાંક પ્રકારો દર્શાવવામાં આવ્યા છે:

1. કોલ્યુબ્રિડ (Colubridae)

આ પરિવારમાં વધુ મોટાભાગના નવિષાળ અને ઓછા વિષાળ પ્રકારના સાપો આવે છે.
ઉદાહરણ: ઘાસિયાં સાપ (Garter Snake), રેટ સાપ, કિંગ સાપ, કોર્ન સાપ.

2. વાઇપરિડે (Viperidae)

આ સાપોને લાંબી અને ટૂંકી દાંતો હોય છે, જે દ્વારા તેઓ વિષનો ઈન્જેકશન કરે છે.
ઉદાહરણ: રૅટલસ્નેક, વાઇપર, કોપરહેડ, કોટનમાઉથ (Water Moccasin).

3. એલાપિડ (Elapidae)

આ વિષાળ સાપોને ટૂંકી, સ્થિર દાંતો હોય છે.
ઉદાહરણ: કોબ્રા, ક્રાઇટ, મામ્બા, મણીયાર સાપ (Coral Snake), સમુદ્રી સાપ.

4. બોઇડ (Boidae)

આ નવિષાળ સાપો ચુસ્ત રીતે શિકારને દબાવીને મારતા હોય છે.
ઉદાહરણ: બોઆ કન્સ્ટ્રિક્ટર, અનાકોંડા.

5. પાયથનિડે (Pythonidae)

બોઆની જેમ પાયથન પણ નવિષાળ અને દબાવવાથી શિકાર મારતા સાપો છે.
ઉદાહરણ: બૉલ પાયથન, બર્મીસ પાયથન, રેટિક્યુલેટેડ પાયથન.

6. હાઇડ્રોફિડે (Hydrophiidae)

આ સાપોને જલસ્નેક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે અને તે જલવાસી સાપ છે, જેઓ ખૂબ જ વિષાળ હોય છે.
ઉદાહરણ: ઓલિવ સી સ્નેક, બીકડ સી સ્નેક.

7. લેમ્પ્રોફિડ (Lamprophiidae)

આ પરિવારમાં વિવિધ પ્રકારના સાપો હોય છે, જેમને કેટલીક વાર વિષાળ પણ હોઈ શકે છે.
ઉદાહરણ: હાઉસ સાપ, રેતિયાં સાપ.

પ્રત્યેક પ્રકારના સાંપ તેમના રહેઠાણ, જીવનશૈલી અને પ્રતિક્રિયા પદ્ધતિઓમાં ખાસ વિશેષતાઓ ધરાવે છે.